دانش های زبانی و ادبی درس اول

دانش های زبانی و ادبی درس اول

نکته ی اول : جمله

به کلمه یا مجموعه ای از کلمه ها می گویند که دارای معنی کامل باشد و پیامی را از گوینده به شنونده یا از نویسنده به خواننده برساند .مانند جمله ی زیر که پیامی را به طور کامل بیان می کند .

ایرانیان ٬ خدمات بسیار شایانی به اسلام کردند .

نکته ها

۱- مهم ترین جز جمله ٬ فعل است . مانند "کردند" در جمله ی بالا که در آخر جمله آمده است .

۲- گاهی یک کلمه به تنهایی ٬ یک جمله به حساب می آید.مانند :

علی به خانه آمد و رفت .                                                                       

  جمله ی اول        جمله ی دوم  

جمله ی دوم تنها از یک کلمه ( فعل ) تشکیل شده است .

۳- در شمارش تعداد جمله با جمله هایی روبه رو می شویم که بدون فعل هستند . یعنی فعل در آن جمله ها حذف شده است . مانند :

مرد پرسید : خرگوش را کجا می بری ؟ پاسخ داد : به شهر .

   جمله ی اول                    جمله ی دوم                   جمله ی سوم         جمله ی چهارم

فعل جمله ی چهارم حذف شده است . یعنی در اصل چنین بوده است : به شهر [ می برم. ]

۴- جمله از دو قسمت نهاد و گزاره تشکیل می شود . مانند :

آن ها برای دیدن شما آمده اند.

 نهاد             گزاره

توجه: نهاد و گزاره در نکته ی اول درس چهارم بررسی شده است .

راه شناخت تعداد جمله

برای این که جمله ها را بشناسیم و تشخیص دهیم که در هر بیت یا عبارتی چند جمله به کار رفته است ٬ باید به موارد زیر توجه داشته باشیم :

۱- فعل های موجود  در بیت یا عبارت ٬ یک جمله به حساب می آیند .

۲- فعل های حذف شده جز جمله ها محسوب می شوند .

۳- شبه جمله ها ( ۱- ندا و منادا  ۲- اصوات ) یک جمله به حساب می آیند .

بهتر یاد بگیریم

* بیت زیر از چند جمله تشکیل شده است ؟

ای کاش که جای آرمیدن بودی                                     یا این ره دور را رسیدن بودی

پاسخ : از سه جمله تشکیل شده است :

ای کاش : جمله ی اول (شبه جمله) / جای آرمیدن بودی : جمله ی دوم (این جمله دارای فعل است) / این ره دور را رسیدن بودی : جمله ی سوم (فعل دارد)

فعل های محذوف

گاهی فعل در جمله به خاطر وزن شعر یا زیبایی آهنگ نثر حذف می شود و ما از طریق معنی کردن جمله ٬ متوجه حذف آن می شویم .مانند :

هنر ٬ چشمه ی زاینده است و دولتِ پاینده .      (دو جمله)

یعنی : دولت پاینده [است] که فعل در آن حذف شده است .

شبه جمله

۱- ندا و منادا : به کلمه ای که مورد خطاب (ندا) قرار گیرد منادا می گویند . مانند :

     ای        خدا ! عنایت تو کوه است و فضل تو دریا!

نشانه ی ندا   منادا

نکته ها

۱- نشانه های ندا عبارتند از : ای(قبل از منادا) ٬ یا و الف درآخر منادا . مانند :

خدایا جهان پادشاهی تو راست                                   ز ما خدمت آید خدایی تو راست 

خدا : منادا و الف که بعد از منادا آمده است : نشانه ی ندا

۲- گاهی نشانه ی ندا از جمله حذف می شود . مانند :

کاش روزی به کام خود برسید                                     بچه ها! آرزوی من این است!

بچه ها : منادا است و نشانه ی ندا حذف شده است : [ای] بچه ها!

توجه: منادا یک جمله به حساب می آید .

۳- اصوات (جمع صوت) : گاهی برای حالت هایی مانند آرزو ٬ اندوه و شادی از کلمه هایی مانند : ای کاش ٬ افسوس ٬ آفرین ٬ درد ٬ دریغ ٬ دریغا ٬ حیف ٬ ال(=آگاه باش) ٬ آوخ ٬ آه و ... استفاده می شود که معنای یک جمله ی کامل را بیان می کنند .

این کلمات در ظاهر ٬ یک جمله نیستند اما معنای یک جمله ی کامل را بیان می کنند . به همین دلیل ٬ شبیه (شبه) جمله هستند . مانند :

آوخ که شدم هیزم و آتشگر گیتی                             اندام مرا سوخت چنین ز آتش ادبار

آوخ : شبه جمله (اصوات) است .

نشسته ام در انتظار این سوار بی غبار            دریغ کز شبی چنین ٬ سپیده سر نمی زند

دریغ: (= افسوس) شبه جمله(اصوات) است.

نکته ی دوم : تشخیص (شخصیت بخشی) 

نسبت دادن ویژگی ها و رفتار انسان به غیر انسان را ٬ تشخیص می گوییم. یعنی باید در خیال خود را به جای آن چیز بگذاریم که می خواهیم در باره اش بنویسیم و به این ترتیب شادی ها و غم ها ٬ ترس ها و آرزو هایش را بیان کنیم. مانند :

زنگ تفریح را که زنجره زد                                     باز هم در کلاس غوغا شد

در این بیت زنجره مانند انسانی است که می تواند زنگ تفریح را که عمل انسانی است ٬بزند.مثال دیگر:

با زبان عقربک ٬ می گفت عمر                             می روم بشنو صدای پای من  

در این مثال ٬ گفتن و صدای پا به عمر نسبت داده شده است . یعنی به عمر ویژگی انسانی داده شده است . پس در این بیت جان بخشی به اشیا وجود دارد.

نکته ی مهم :

هرگاه بعد از نشانه ی ندای <ای > غیر انسان قرار گیرد ٬ اغلب ٬ آرایه ی تشخیص ٬ به وجود می آید . مانند : امشب ای ماه به درد دل من تسکینی .

که در این مصراع <ای ماه> آرایه ی تشخیص است٬ چون که ماه غیر انسان است و مورد خطاب قرار گرفته است . یعنی ما با ماه در حال صحبت کردن هستیم .

توجه: به آرایه ی تشخیص ٬ آدم نمایی ٬ جان بخشی به اشیا و شخصیت بخشی هم می گویند .